Zabawy w Pana Boga

Źródło: Wydawnictwo Czarne

„Dobrze urodzony” – takie znaczenie w języku greckim ma eugenika. Tyle i aż tyle. „Dobrze”, czyli zdecydowanie lepiej niż „źle”, ze słowem „dobrze” kojarzone jest wszystko co pozytywne i pożądane, słowo „źle” niesie negatywne konotacje, to coś nietrafionego, nieprawidłowego, błędnego, nieczystego, niekorzystnego dla jednostki i społeczeństwa. Powstaje pytanie kto decyduje o tym „dobrym” i „złym” urodzeniu, wyznacza cechy, za pomocą których ktoś zostanie zaliczony do pierwszej lub drugiej grupy?

Maciej Zaremba Bielawski, szwedzki dziennikarz polskiego pochodzenia, w 1997 roku opublikował kilka artykułów o tzw. „higienie rasy”, które przeprowadzały władze Szwecji. Artykuły te wywołały ogromne poruszenie, natomiast Higieniści. Z dziejów eugeniki to książka, która poszerza to zagadnienie o praktyki stosowane w innych krajach, także w Polsce. „Higiena rasy” to eufemizm, pod którym rządzący w Szwecji i innych krajach ukrywali stosowane na szeroką skalę praktyki eliminujące możliwość rozrodu u jednostek uznanych za „niepełnowartościowe”.

Sterylizacje odbywały się w świetle prawa, decydujący głos w Szwecji mieli lekarze, a według autora Higienistów ponad 95% okaleczanych stanowiły kobiety, głównie samotne matki uznawane za winne demoralizacji i zdolne do płodzenia kolejnych pokoleń zdemoralizowanych kobiet. Autor ujawnia, iż podobne przepisy stosowane były także w Norwegii, Stanach Zjednoczonych, Japonii i wielu innych krajach, tym samym rzuca nowe światło na eugenikę. „Według oficjalnych statystyk na podstawie motywowanych eugeniką przepisów wysterylizowano około 350 000 obywateli niemieckich, 62 000 szwedzkich, 60 000 amerykańskich, 3500 kanadyjskich, ponad 40 000 obywateli norweskich, 6000 duńskich, 58 000 fińskich, 450 Islandczyków, od 300 do 400 Szwajcarów i 800 000 Japończyków”[1].

W szerokim odbiorze eugenika postrzegana była jako domena faszystowskich Niemiec, natomiast pozbawienie płodności tysięcy obywateli przez inne kraje było przez dziesięciolecia przemilczane. Z tego względu Higieniści są ważną  pozycją, która zbiera i kondensuje wiedzę na temat tych praktyk, jest jakby przestrogą, iż nie tylko faszyści mieli swoje sposoby „poprawiania rasy”, ale także inne kraje mają niechlubną kartę w swojej historii. Uderzające w lekturze tej książki jest to, iż sterylizacje dotyczyły głównie kobiet biednych, a pozbawienie ich możliwości posiadania potomstwa argumentowano względami ekonomicznymi. Dla społeczeństwa korzystniej było ograniczyć liczbę biednych, którzy z pokolenia na pokolenie dziedziną ubóstwo, a wówczas nakłady na ich utrzymanie będą niższe. Do tej samej kategorii zaliczano także obywateli obciążonych różnego rodzaju chorobami fizycznymi i psychicznymi, którzy także stanowili ciężar dla ogółu i mogli „wadliwe” geny przekazywać kolejnym pokoleniom. Zaremba Bielawski przytacza poglądy twórcy myślenia eugenicznego, Francisa Galtona, który twierdził, iż jednostki inteligentne i zdolne rozmnażają się zdecydowanie wolniej niż ci mniej inteligentni, dlatego państwo powinno dbać o kontrolowany rozród społeczeństwa, tak by pierwszych w tym zakresie wspierać, drugich ograniczać. Rozmnażanie nie powinno być przypadkowe, w pary łączyć należałoby wyselekcjonowanych mężczyzn i kobiety, którzy płodziliby idealne potomstwo. Interesujące są rozważania autora na temat eugeniki i nazizmu: „na unikalność nazizmu składała się kombinacja elementów, z których każdy z osobna nie był wyjątkowy: biologiczne wartościowanie człowieka, scedowanie odpowiedzialności osobistej na anonimową biurokrację, nihilizm, dehumanizacja ofiar. Najbardziej chyba przerażającą nauką płynącą z nazizmu jest to, że chłodna, nowoczesna i racjonalna biurokracja może beznamiętnie i efektywnie dokonać masowego mordu na skalę, która byłaby nie do pomyślenia, gdyby jedynym motywem była niekontrolowana nienawiść. Zagłada nie byłaby możliwa, gdyby jej wykonawcy nie mogli czasem podbudować się myślą, że w pewnym sensie służą rozsądkowi”[2]. Jest to zatem racjonalizacja i wpojenie społeczeństwu przekonania, że służy się interesowi ogółu. Sprowadzenie człowieka wyłącznie do aspektu biologicznego i rozmycie odpowiedzialności, ponieważ większość nie może się mylić.

W polskim wydaniu Higienistów znalazł się rozdział, w którym Zaremba Bielawski przedstawia swoje badania dotyczące higieny rasy w Polsce. Jak się okazuje miała ona także w naszym kraju zwolenników, pierwszy w II Rzeczypospolitej minister zdrowia, Tomasz Janiszewski, był eugenikiem, podobnie jak ojciec autora, Oskar Bielawski. Oskar Bielawski to ciekawa postać, z jednaj strony zwolennik eugeniki, z drugiej reformator kościańskiego zakładu psychiatrycznego, w którym zlikwidował separatki, piętnował kaftany bezpieczeństwa, utworzył Wojewódzkie Sanatorium dla Nerwowo Chorych, był zatem jednym z prekursorów nowoczesnego podejścia od zdrowia psychicznego.

Już na początku książki Maciej Zaremba Bielawski łączy przeszłość z teraźniejszością. Najnowsze badania genetyczne postrzega jako wstęp do eugeniki przyszłości: „Cztery lata po wydaniu tej książki w Szwecji naukowcy z projektu HUGO ogłosili, że udało im się zidentyfikować wszystkie geny zarządzające dziedziczeniem ludzkich cech. Lawinowy rozwój wiedzy w tej dziedzinie pozwala dzisiaj na ingerencję w proces dziedziczenia nawet przed zapłodnieniem. Nie minęło więc trzydzieści lat od zniesienia autorytarnych ustaw o przymusowej sterylizacji osób, których dzieci miały zagrażać „zdrowiu rasy” lub budżetowi państwa opiekuńczego, a nauka obiecuje oczyścić nasze geny z cech niepożądanych, tym razem nie przez państwo – tylko przez rodziców oraz, prawdopodobnie, przez towarzystwa ubezpieczeniowe”[3].

I znów słowo „niepożądany”. To słowo budzi grozę, gdyż nie chodzi tu tylko o usuwanie wad, chorób, ale tworzenie człowieka na zamówienie. Zagrożeniem jest możliwość stworzenia potomka według zapotrzebowania niczym deser, ubranie, samochód, zgodnie z wytycznymi rodziców. Pytanie co stanie się, gdy „towar” nie będzie w pełni odpowiadał zleceniu? Zwrot, wymiana, poprawka? Dehumanizacja podobna praktykom sterylizacyjnym. Higieniści to książka momentami wstrząsająca. Ujawnia drastyczne praktyki, które stosowane były w świetle prawa, a obecnie są ukrywane, przemilczane, spychane poza dyskurs publiczny, gdyż lepiej ukryć fakt okaleczenia tysięcy ludzi, wielu z nich nadal żyje i w każdej chwili mogą podnieść głowę i upomnieć się o swoje prawa. Ta książka to szerokie opracowaniem praktyk eugenicznych w XX wieku. Jako wprowadzenie polecam pozycję Agaty Strządały Od Galtona do Watsona. Przemiany pojmowania eugeniki w XIX i XX wieku. Książka ta prowadzi czytelnika od starożytnej Sparty, poglądy Platona, do prekursora eugeniki Francisa Galtona i czasy współczesne. Zarówno Zaremba Bielawski jak i Strządała zwracają uwagę na zagrożenia, jakie niesie współczesna medycyna. Z jednej strony jest szansa na podniesienie jakości zdrowia i życia ludzi, z drugiej niepokojące są możliwości ingerowania w biologię, by tworzyć nowych, lepszych ludzi, pytanie tylko jakim kosztem, według jakich wytycznych i co jest ostatecznym celem.

M. Zaremba Bielawski, Higieniści. Z dziejów eugeniki. Wydawnictwo Czarne. Wołowiec 2012.

Tekst bierze udział w wyzwaniu "Polacy nie gęsi".
Tekst wyróżniony także na portalu Lektury Reportera

 

---

[1] M. Zaremba Bielawski, Higieniści. Z dziejów eugeniki. Wydawnictwo Czarne. Wołowiec 2012, s. 19.

[2] Ibidem, s. 219.

[3] Ibidem, s. 9.